BIZI BERRIA SORTZEA

17.1 ERNALTZEA ETA ENBRIOIA ERNALTZEA
        17.1.1 ERNALTZEA
Espermatozoide batek obuluan ernaltzen da. Falopioren tronpa batean obozitoa aurkitzen du. Espermatozoide batek zeharkatuko du obuluaren mintza eta sartuko du burua obulu horren zitoplasman.

17.1.2 ZIGOTOA ERATZEA
Bi pronukleoak dituen zelula osatzen da. Horietako bat, aitak ipini du eta besteak amak. Elkartzen direnean zigotoa eratzen da eta orain berrogeita sei kromosoma ditu.

17.1.3 ZIGOTOA ZATITZEA
Zigotoa zatitzen hasten da eta umetokirantz doa. Bidean zelula zatiketa ugari izaten ditu eta morula osatzen da. Umetokira heltzen denean blastozisto esaten zaio.

17.1.4 EZARTZEA
Aste bat geroago blastozistoa umetokira heltzen da eta endometrioan ezarri eta txeratu egite da. Prozesu hori ezarpena da eta beraren eraginez enbrioia umetokiko odol hodiei lotzen zaie eta karena osatzen hasten da.

17.2 ENBRIOIA GARATZEA
        17.2.1 HAUDUNALDIKO LEHENGO HIRUILEKOA
Zortzigarren astean enbrioiari fetu esaten zaio eta amnios zakuaren barruan dago babesten eta hidratatzen duen likido amniotikoan murgildurik. Karena zibor-hestearen bidez dago fetuarekin loturik eta fetuaren eta amaren arteko substantzia trukea kontrolatzen du.

17.2.2 HAURDUNALDIKO BIGARREN HIRUILEKOA
Eskeletoa hezurtzen hasi da. Fetua erreflexu batzuk ditu, ala nola kopeta zimurtzea, irenstea edo atzamarra miaztea eta ama fetua hautematen hasten da.

17.2.3 HAURDUNALDIKO HIRUGARREN HIRUILEKOA
Fetua prest dago jaiotzeko.

17.3 JAIOTZA
        17.3.1 DILATAZIOA
Honen eraginez umetokiaren paretak ireki egiten dira. Gero eta biziagoak diren uzkurdurek eragiten dute dilatazioa

17.3.2 ERDITZEA
Umetokiaren uzkurdura bortitz erritmikoek umetokiaren leporantz builtzatzen dute haurtsoa.

17.3.3 HAURRONDOKOA BOTATZEA
Amaren umetokian, berriro hasten dira uzkurdurak, karena askatzeko eta kanporatzeko (haurrondokoa botatzea deritzon fasea)

MUSKULUAK ETA HEZURRAK

12.1 MUSKULU-SISTEMA
12.1.1 LOKOMOZIO APARATUA: Lokomozio-aparatua giza gorputza mugitzea ahalbidetzen duen sistema da. Barneko organoak babesten ditu berak ere, eta azalak estaltzen du bera, kanpoaldetik zainduz. Estu lotuta dago nerbio-sistemarekin ere bai, eta haren bidez burutik etorritako aginduak jasotzen ditu.

Hezurrek, giharrek eta artikulazioek (tendoi eta kartilagoak) osatzen dute sistema hau.

12.1.2 MUSKULUAK

12.1.2.1 MUSKULUEN ATALAK: Sabela: Muskuluaren erdialdea da, eta uzkurtu eta erlaxatu egiten da

Tendoia: Muskuluaren bi muturrak dira eta horiexetatik lotzen zaizkie muskuluak hezurrei. Gurputzetik hurbilen dagoen muturrari buru deritzo eta besteari buztan.

12.1.2.2 MUSKULUEN FORMA: Muskuluen forma sabel kopuruaren araberakoa da: muskulu sinpleak eta muskulu konposatuak. Muskulu handiak hainbat tokitatik lotzen zaizkie hezurrei. Buruak dituzten kontuan hartuta, bizeps, trizeps edo koadrizeps esaten zaie. 

12.1.3 MUSKULUSK UZKURTZEA: Muskuluak uzkurtzeko egindua nerbio sistema ematen du. Mugimenduan parte hartzen duten muskulu gehienak geure borondatez urkutzen dira, hauek muskulu ildaskatuak dira eta gu ohartu gabe uzkurtzen direnak muskulu lisoak dira.

12.1.4 MUSKULU AIPAGARRIENAK 

12.2 ESKELETO SISTEMA
12.2.1 ESKELETOAS: Bi alde bereizten dira: garezurrak, bizkarrezurrak eta kaxa torazikoak osatzen duten eskeleto axiala eta sorbalda-gerrikoa, pelbis-gerrikoak eta eskeleto apendilkularrak

12.2.1.1 SORBALDA-GERRIKOA
Bi klabikula eta bi omoplato hartzen ditu.

12.2.1.2 PELBIS-GERRIKOA
Bi hezur koxalek, hezur sakroak eta kokzixak osatzen dute. Mokorra osatzen duten hiru hezur ditu: iliona, iskiona eta pubisa.

12.2.2 GILTZADURA: Hezurren arteko loturak dira. Finkoak, erdi mugikorrak edo mugikorrak izan daitezke. Mugikorretan lokailuek lotzen dituzten hezur batzuek besteekin, eta euren arteko marruskadura eragozten duen sinobia deritzon likidoak lubrifikatzen ditu.

12.2.3 GILTZADURA MOTAK:

 12.2.4 HEZUR GARRANTZITSUENA

ZIRKULAZIO-APARATUA

10.1 ELIKAGAIEN BANAKETA
 Organismoak ezinbesteko du elikagaiak eta oxigenoa zeluletara eramatea eta zelulen hondakinak eta CO2a hartu eta iraizte-organoetara helearaztea. Zeregn horiek betetzeko zirkulazio aparatua eta sistema linfatikoa ditu.

10.2 ZIRKULAZIO-APARATUA
10.2.1 ODOLA

Apaeatu kardiobaskularrean zehar zirkulatzen den ehun likatsua da.

Bi osagai nagusi ditu: odol-plasma alde batetik eta elementu formeak bestetik: leukozitoak (globulu zuriak), eritrozitoak(globulu gorriak) eta plaketak.

10.2.2 ODOL BASOAK

Odola daramaten hodien sarea osatzen dute.

10.2.2.1 ARTERIAK

Odola garraiatzeko hodiak dira, bihotzetik gorputzeko ehun guztietara. Baso txikiagoak eratzen dituzte: arteriolak.

Arteriolek adar txikiagoak dituzte: kapilarrak

10.2.2.2 BENAK

Organoetatik bihotzera daramate odola. Odola itzultzea eragozteko balbulak daude. Benulak odola kapilarretatik denetarantz daramaten bena txikiak dira.

10.2.2.3 KAPILARRAK

Odol baso finak eta pareta mehekoak dira. Organismoaren ehun guztietara heltzen den sarea osatzen dute. Odolak eta ehunek zelulek elikagaien, hondakinen eta gasen trukea egiten dute kapilarretan.

10.2.3 BIHOTZA

Bihotza bizitzeko organo nagusietakoa da, berak ponpatzen baitu odola giza gorputzaren atal guztietarantz. Aparatu kardiobaskularraren atal nagusia da, beraz. Bihotzaren muskuluak miokardioa izena du. Perikardioa, aldiz, organo honen inguruan dagoen ehuna da.

Toxaren barruan dago, erdialdean kokatuta, alboetan birikak dituela, azpian diafragma (abdomenetik banatzen duena) eta gainean timoa.

Bihotzetik odola atera eta bideratzeko, aorta arteria handiarekin konektatuta dago. Birikek garbituko duen odola, aldiz, kaba zainetik iristen da bihotzera.

10.3 ZIRKULAZIO-APARATUAREN ESKEMA

ARNAS APARATUA

9.1 ARNAS APARATUEN ATALAK:

9.2 ARNAS BIDEAK:

9.2.1 Sudur hobiak: : kanporako irteera duten bi barrunbe dira, eta sudur mukosak  estalirik daude. Koana atzeko zuloen bitartez loturik

9.2.2 Faringea: faringean, laringearen gainean epiglotisa dago.

9.2.3 Laringea: Tolestura hau da ahots kordak ditu

9.2.4 Trakea: Kartilagozko eraztunek indarturiko hodi elastikoa da

9.2.5 Bronkeo zuhaitza: Biriken barruan heltzen diren eta gero eta diametro txikiagoko bronkiolotan adarkatzen diren bi bronkiok osatzen dute.

9.3 BIRIKAK

Bi mintzetan hau da pleuretan bildurik daude. Kupula itsura duen  eta diafragma deritzon muskuloa banatzen du abdominetik. Biriken barrualdea albeolo ugarik osatutako masa harroa da.

9.4 ARNAS APARATUAREN JARDUERA

9.4.1 BIRIKAK AIREZTATZEA

Biriketako airea berritzeko, airea kanpoko ingurutik biriketara eta alderantziz, eramatea da eta arnasa hartzeko eta botatzeko mugimenduen bidez egiten da.

9.4.1.1 ARNASGORA: Mugimendu aktiboa da: saihetsarteko muskuloak eta muskulu eskalenoa uzkurtzean, saihetsak goratu egiten dira. Aldi berean diafragma jaitsi eta ondorioz kaxa torazikoaren handiagotu egiten da. Saihetsen mugimenduaren eraginpean, biriken bolumena handiagoa da, eta barruko airearen presioa jaitsi egiten da. Horren eraginez airea albeoloetan sartzen da.

9.4.1.2 ARNASBEHERA: Mugimendu pasiboa da, eta airea biriketatik irtetea reagiten du: saihetsarteko musukuloak eta muskulu eskalenoak erlaxatzean, saihetsak jaitsi egiten dira eta presioa egiten dute biriketan. Aldi berean, diafragma ere bultzaten ditu birikak igotzen direnean.

9.4.2 GASEN TRUKEA: Alde batetik, oxigenoa (O₂) eta elikagaiak dituen odola arterietatik banatzen da gorputzean zehar,  organo guztietan, beti ere bihotzak bidalitako bultzadekin (taupadak). Hauxe da ibilbidea eskematikoki: Birikak – biriketako zainak – ezkerreko aurikula-  ezkerreko bentrikulua - aorta arteria - Arteria periferikoak - Organoak.

Bestetik, organo guztietatik bihotzera bueltan, karbono dioxidoa(CO₂) eta hondakinak bidaiatzen dira zainetatik. Hauxe da ibilbidea eskematikoki: Organoak - Zain periferikoak –kaba zaina – eskuineko aurikulua- eskuineko bentrikulua – biriketako arteriak- Birikak.

Arnas-aparatuarekiko loturari esker, biriketan gasen (O₂ eta CO₂) elkar-trukatzea gertatzen da, oxigenoa gorputzean sartuz eta azido karbonikoa kanpora ateraz.